ԱՐԱԲԱԼԵԶՈՒ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, ԻԲՆ ՍԻՆԱ, ԻԲՆ ՌՈՒՇՏ։ ՍԽՈԼԱՍՏԻԿԱԿԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, ՊԻԵՐ ԱԲԵԼՅԱՐ, ԲՈՆԱՎԵՆՏՈՒՐԱ, ՌՈՋԵՐ ԲԵԿՈՆ, ԹՈՎՄԱ ԱՔՎԻՆԱՑԻ։

ԱՐԱԲԱԼԵԶՈՒ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, ԻԲՆ ՍԻՆԱ, ԻԲՆ ՌՈՒՇՏ

Եվրոպական փիլիսոփայության պատմության համատեքստում «իսլամական փիլիսոփայություն» հասկացությամբ նշանակում են 7-12-րդ դարերում Մերձավոր Արևելքի երկրներում, Հյուսիսային Աֆրիկայում և Հարավային Իսպանիայում ձևավորված փիլիսոփայական ուսմունքների ամբողջությունը, որը ստեղծել են մուսուլման մտածողները՝ հենվելով Ղուրանի՝ մուսուլմանական Սուրբ Գրքի սկզբունքների վրա: Այդ փիլիսոփայությունը կոչվում է նաև արաբալեզու, որովհետև տարբեր ազգություններին պատկանող մուսուլման մտածողները հիմնականում ստեղծագործել են արաբերեն լեզվով: Եթե միջնադարյան եվրոպական փիլիսոփայությունն անվանում են «քրիստոնեական» կամ լատինալեզու, ապա նույն կերպ արևելյան փիլիսոփայությունը կարող են անվանել իսլամական կամ արաբալեզու:

Իբն Սինան (Ավիցենան) ծնվել է 980թ. Բուխարայի մոտ գտնվող Աֆշան բնակավայրում, կրթություն ստացել Բուխարայում: 10 տարեկան հասակում նա գրեթե անգիր գիտեր Ղուրանը և տիրապետում էր մի շարք լեզուների: Նրա փիլիսոփայական հայացքների ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն ունեցան Արիստոտելի աշխատությունները, որոնց վերաբերյալ հետագայում նա գրեց մեկնություններ: Իբն Սինան հանրագիտակ մտածող էր. բացի փիլիսոփայությունից, նա զբաղվում էր բժշկությամբ, աստղագիտությամբ, իր ժամանակին հայտնի գրեթե բոլոր գիտություններով: Նրա «Բժշկական գիտության կանոն» աշխատությունը բժշկական գիտելիքների մի հանրագիտարան է, որը մեծ ազդեցություն է ունեցել թե՛ արևելյան և թե՛ արևմտյան բժշկագիտական մտքի զարգացման վրա: Նրա գրչին են պատկանում շուրջ 200 աշխատություններ, որոնց մեծ մասը փիլիսոփայական բնույթ ունի: Իբն Սինայի փիլիսոփայական հայացքները շարադրված են «Գիրք բուժման» մեծածավալ աշխատության մեջ:

Իբն Սինան հակադրվում է իսլամի այն գաղափարին, որ ամեն ինչ ստեղծել է Ալլահը և դա արել է իր կամքով։ Նա գրում է, որ կեցությունը կարող է լինել երկու տեսակի՝ հնարավորությամբ և անհրաժեշտությամբ պայմանավորված։ Հնարավորությամբ գոյություն ունեցողները կարող են լինել և չլինել, նրանց գոյությունը կախված է ուրիշների գոյությունից։ Ի տարբերություն հնարավորությամբ գոյություն ունեցողներին անհրաժեշտությամբ գոյություն ունեցողները միշտ կան և կարող են այլ գոյերի ստեղծման պատճառ դառնալ։ Ըստ իսլամի այդպիսին կարող է լինել միայն Ալլահը, որովհետև նա է ստեղծել ամեն ինչ։ Սակայն Իբն Սինան նորպլատոնականների նման կարծում է, որ ոչ թե ամեն ինչ ստեղծել է Աստված այլ ամեն ինչ առաջացել է Ալլահից էմանանցիայի ճանապարհով։ Իբն Սինան գրել է, որ Աստված անհրաժեշտությամբ գոյություն ունեցող գոյ է և եթե նա անհրաժեշտությամբ գոյություն ունի ապա նա իր գործերն էլ է անհրաժեշտությամբ անում, որովհետև այլ կերպ չէր կարող անել։ Սակայն նա այսպես հակադրվում է իսլամին, որովհետև ըստ իսլամի Ալլահը ամենակարողն է, նրանից է կախված ամեն ինչ, ամեն ինչ լինում է նրա կամքով և ամենակարևորը՝ ամեն ինչ ստեղծել է Ալլահը։ Բացի այդ Իբն Սինան հակադրվում է տիեզերքի և մյուս գոյերի արարչագոչծության գաղափարին։ Ըստ նրա ամեն ինչ հավերժական է, իսկ Աստծո ազդեցությունը տիեզերքի և գոյերի վրա սահմանափակ է։

Անդրադառնալով ընդհանուր հասկացությունների բնության (ունիվերսալիաների) խնդրին, արաբալեզու մտածողը Դավիթ Անհաղթի նման կարծում է, որ ունիվերսալիաները գոյություն ունեն երեք կերպ. 1) դրանք գոյություն ունեն տիեզերական ակտիվ բանականության մեջ՝ որպես իրերի իդեալական նախատիպեր, 2) գոյություն ունեն իրերի մեջ՝ որպես դրանց էություններ և ձևեր, 3) գոյություն ունեն որպես հասկացություններ մարդկային բանականության մեջ:
Մարդը նույնպես բաղկացած է նյութից՝ մարմնից և ձևից՝ հոգուց: Հոգին մարմնի ձևն է և այս իմաստով անբաժանելի է մարմնից: Բայց, ի տարբերություն մարմնի, հոգին աննյութական, ինքնակա գոյացություն է և հանդիսանում է մարմնի կենդանության և շարժման աղբյուրը: Մարդու հոգին բաղկացած է բուսական, կենդանական և բանական մասերից: Իբն Սիանան կարծում էր, որ մարդու մոտ բնածին է միայն ճանաչողության ընդունակությունը և մարդ սկսում է ճանաչել իրերին երբ նրանք ազդում են մարդու զգայարանների վրա և առաջացնում են զգայական պատկերներ և ընկալումներ։ Իմ կարծիքով մարդու մոտ բոլոր ընդունակություններ էլ բնածին են՝ և ճանաչելու, և մտածելու, և խոսելու։

Իբն Ռուշդը(Ավեռոես) ոչ միայն փիլիսոփա էր, գիտնական, այլ հավատացյալ, որի համար Ղուրանի ճշմարտություններն անառարկելի էին: Տարածված է այն կարծիքը, թե Իբն Ռուշդը առաջ է քաշել «ճշմարտության երկակիության» մասին ուսմունքը, ըստ որի այն, ինչ ճշմարիտ է փիլիսոփայության մեջ, կարող է կեղծ լինել աստվածաբանության մեջ և, հակառակը: Օրինակ, փիլիսոփաները կարող են աշխարհի հավերժության մասին միտքն ընդունել որպես ապացուցված ճշմարտություն, որը հակասում է աշխարհի արարչագործության մասին կրոնական պատկերացմանը: Այսինքն՝ եթե աստվածաբանության տեսանկյունից այդ դրույթը կեղծ է, ապա փիլիսոփայության տեսանկյունից՝ ճշմարիտ: Իրականում Իբն Ռուշդը չի պաշտպանել այդպիսի տեսակետ. նրան վերագրվող «ճշմարտության երկակիության» մասին ուսմունքը ինչ-որ իմաստով թյուրըմբռնման արդյունք է: Իբն Ռուշդը տարբերակում է հասկացման (մտահանգման) երեք տիպ՝ ապացուցական, դիալեկտիկական և հռետորական, որոնց համապատասխանում են մարդկանց երեք դաս՝ փիլիսոփաներ, դիալեկտիկներ (աստվածաբաններ) և հռետորներ: ըստ Ավեռոեսի մարդկանց մեծ մասը ունի հռետորական մտածողություն և բավարարվում է ճշմարտության մասին մակերեսային տեղեկություններով։ Դիալեկտիկները կարող են մեկնաբանել հայտնությունը, սակայն չեն կարող փաստերով դրանք ապացուցել, իսկ փիլիսոփաները գիտեն, թե ինչ է ճշմարտությունը, կարող են մեկնաբանել հայտնությունը և փաստերով ապացուցել։ Ավեռոսեը փիլիսոփայությունը համարում է կատարյալ գիտություն և  փիլիսոփայությունը նույնացնում է կատարյալ աստվածաբանության հետ։ Ավեռոեսը հակադրվում է Ավիցենայի հետ։ Ըստ նրա Աստված բոլոր գոյերին միաժամանակ ստեղծել է և ճանաչում է։ Եթե Աստված անհրաժեշտ գոյ  է և հավերժական է, նշանակում է նրա գիտելիքներն էլ են անհրաժեշտություն և քանի որ աշխարհը ստեղծել է Աստված նշանակումէ, որ աշխարհը ինչպես նաև բոլոր գոյերը անհրաժեշտություն են։ Իբն Ռուշդը տարբերակում է երեք կարգի բանականություն՝ կրավորական, գործունյա և նյութական: Կրավորական բանականությունը կամ երևակայությունն ընդունում է արտաքին իրերի զգայական պատկերները, ակտիվ բանականությունը վերացարկման ճանապարհով ստեղծում է մտահասանելի ձևերը՝ հասկացությունները և դրանք փոխանցում նյութական բանականությանը: Քանի որ վերջինս անորոշ և ձևազուրկ է, այդ պատճառով նույնն է բոլոր մարդկանց մեջ: Իբն Ռուշդը ասում է, որ պասիվ բանականությունը մահանում է մարմնի հետ և դրանով նա մերժում է անհատական հոգու անմահության գաղափարը։ Ըստ նրա մարդու մահվանից հետո նրա կրավորական և ակտիվ բանականությունները միախառնվում են տիեզերքի բանականության  հետ։ Աշխարհի հավերժության և անհատական հոգու անմահության ժխտման վերաբերյալ փիլիսոփայական պատկերացումները հակասում են աստվածաբանական (դիալեկտիկական) պատկերացումներին: Եվ դա բնական է, ասում է Ավեռոեսը, որովհետև աստվածաբանների մեկնաբանությունն ուղղված է մեծամասնությանը, որը պատկերային, այլաբանական բացատրության կարիք է զգում: Ճշմարտությունը հասու է ընտրյալներին՝ փիլիսոփաներին:

Իմ կարծիքով և Իբն Սինայի, և Իբն Ռուշտի կարծիքները կեցության, ունիվերսալիաների, հոգու, բանականության մասին պարզապես լավ զարգացած երևակայության արդյունք են։

        ՍԽՈԼԱՍՏԻԿԱԿԱՆ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

9-14-րդ դարերում եվրոպական փիլիսոփայական միտքը զարգանում էր գերազանցապես եկեղեցիներին կից դպրոցներում և համալսարաններում, որի պատճառով այդ փիլիսոփայությունն անվանում են սխոլաստիկական (դպրոցային լատ. schola-դպրոց բառից): Սխոլաստիկան փիլիսոփայման տիպ է, որն, ի տարբերություն միստիկայի, փիլիսոփայությունն օգտագործում է հիմնավորելու համար կրոնական ճշմարտությունները, բանականության համար հասկանալի դարձնելու Հայտնության իմաստն ու բովանդակությունը: Սխոլաստիկական փիլիսոփայության զարգացման մեջ տարբերակում են երեք փուլ՝ սխոլաստիկայի ձևավորման շրջան (9-12-րդ դդ.), հասուն շրջան (13-րդ դ.) և անկման շրջան (14-15-րդ դդ.):
Սխոլաստիկայի ձևավորման շրջանի նշանավոր փիլիսոփաներից էին ՀովհանՍկոտ Էրիուգենան (մոտ 810-877), Անսելմ Քենթերբերացին (1033-1109), Պիեռ Աբելյարը (1079-1142) և ուրիշներ:

                              ՊԻԵՐ ԱԲԵԼՅԱՐ

Պիեր Աբելյարը տրամաբանության և փիլիսոփայության ջատագով էր և առաջնորդվում էր «Հասկանում եմ, որպեսզի հավատամ» սկզբունքով։ Սակայն դա չի նշանակում, որ Աբելյարը բանականությունը վեր էր դասում հավատքից, պարզապես նա, որպես սխոլաստիկական փիլիսոփայության հիմնադիր ցանկանում էր հասկանալի դարձնել այն ինչին հավատում էր։ Աբելյարը համոզված էր, որ ամեն մի հարց քննարկելիս, անհրաժեշտ է բերել «կողմ» և «դեմ» կարծիքներ կամ փաստարկներ և դրանից հետո միայն ընդունել վերջնական եզրակացություն: Այս մեթոդը հետագայում լայն տարածում գտավ եվրոպական միջնադարյան համալսարաններում և մինչև այսօր էլ չի կորցրել իր նշանակությունը: Ես լիովին համաձայն եմ Աբելյարի հետ այն հարցում, որ մարդիկ պետք է հասկանան այն ինչին հավատում են։ Իմ կարծիքով մարդիկ չեն կարող հավատալ այնպիսի բաների, որոնք չեն հասկանում։ Պիեր Աբելյարը ունիվերսալիաների հարցի քննարկման ժամանակ հակադրվում է  իր ուսուցիչներ Ռոսցելինի և Գիլյոմ Շամպոնացու հետ։ նա գտնում է , որ ունիվերսալիաները օբյեկտիվորեն գոյություն չունեն։ նրանք առանձին առարկաներ են, որոնք ունեն նմանություններ և տարբերություններ։ Մարդիկ այդ նմանությունների և տարբերությունների հիման վրա ստեղծում են ընդհանուր հասկացություններ և դասակարգում են դրանք։ Աբելյարը կարծում է, որ ընդհանրականությունը բնորոշ է ոչ թե իրերին, այլ հասկացություններին, որոնք կարող են նշանակել իրերի բազմությունը: Ունիվերսալիաների հարցի այսպիսի լուծումն անվանում են կոնցեպտուալիզմ: Իմ կարծիքով Իբն Սինայի ունիվերսալիաների վերաբերյալ լուծումների երրերդ տարբերակը համապատասծանում է Պիեր Աբելյարի տեսակետի հետ։ Ես ևս կարծում եմ, որ կոնցեպտուալիզմը ճիշտ է, որովհետև իրերը պարզապես չեն կարող գոյություն ունենալ օբյեկտիվերեն։ Դրանք գոյություն ունեն առանձին առանձին և մարդիկ դրանց մեջ գտնելով նմանություններ և տարբերություններ ընդհանրական հասկացություններ են կազմում և դասակարգում են դրանք։

                         ԲՈՆԱՎԵՆՏՈՒՐԱ

Բոնավերտուան ծանոթ լինելով Արիստոտելի աշխատություններին, միևնույնն է հեղինակություն էր համարում Օգոստինոսին։ Նա ասում էր, որ նախնական մեխսագործությունից հետո մարդն այնքան է տկարացրել իրեն, որ առանց Աստծո օգնության չի կարող ինչ-որ բան ճանաչել։ Ըստ բոնավերտուայի մարդու բանականությունը ընդունակ է ընկալելու միայն Աստծո լույսի օգնությաբմ։ Ըստ նրա բնության իրերը Աստծո ստվերներն են, սակայն Աստված ավելի շատ արտահայտվում է մարդկային հոգու մեջ և մարդ ճանաչելով իր հոգին կճանաչի նաև Աստծուն։ Հոգին, ըստ Բոնավենտուրայի, ինքնաբավ հոգևոր գոյացություն է, որը բաղկացած է հոգևոր ձևից և հոգևոր նյութից: Նա ընդունում է «բանական սաղմերի» մասին ստոիկյան-օգոստինոսական տեսությունը, դա լրացնելով նյութի և ձևի վերաբերյալ արիստոտելյան ուսմունքով: Ամեն մի իրի մեջ հնարավորությամբ առկա է դրա «բանական սաղմը», որը դրսևորվում է արտաքին ուժի ազդեցությամբ: Այդ սաղմերը նա նույնացնում է իրերի ձևերի հետ, իսկ վերջիններս էլ՝ լույսի հետ: Լույսը անմարմնական ձև է, որն իր ճառագայթներով լուսավորում և ստեղծում է առանձին իրեր:

Ես համաձայն եմ Բոնավերտուայի հետ այն հարցում, որ մարդն առանց Աստծո ոչինչ է։ Մեզ ստեղծել է Աստված և նա էլ մեր մասին հոգ է տանում։ Ես նաև համաձայն եմ այն հարցում, որ Աստված առավելագույնս արտահայտվում է մարդկային հոգու մեջ, որովհետև մարդուն Աստված իր պատկերով է ստեղծել, սակայն ճանաչելով իր հոգին մարդ չի կաչող ճանաչել Աստծուն։ Ճիշտ է Աստված մարդուն ստեղծել է իր պատկերով, սակայն մարդ չի կարող լինել Աստծո նման կատարյալ, այսինքն մարդու հոգին չի կարող համապատասխանել Աստծո հոգու հետ և մարդ ճանաչելով իր հոգին չի կարող ճանաչել նաև Աստծուն։

                                    ՌՈՋԵՐ ԲԵԿՈՆ

13-րդ դարի բնափիլիսոփայական մտքի խոշորագույն դեմքերից էր ՌոջերԲեկոնը, որին ժամանակակիցները անվանում էին «Զարմանալի դոկտոր» («Doctor Mirabilis»): Նա սովորել է Օքսֆորդի համալսարանում, այնուհետև երկար ժամանակ դասավանդել Փարիզի համալսարանում, սակայն, հիասթափվելով այդտեղ տիրող հայեցողական փիլիսոփայությունից, կրկին վերադառնում է Օքսֆորդ: Այստեղ նա զբաղվում է բնափիլիսոփայությամբ, ալքիմիայով և աստղագիտությամբ, ինչը պատճառ է դառնում եկեղեցու կողմից նրա դեմ հալածանքներ սկսելուն: Կլիմենտ 4-րդ պապի ժամանակ նա հնարավորություն է ստանում գրելու իր փիլիսոփայական աշխատությունները: Սակայն Պապի մահվանից հետո նրան ձերբակալում են, իսկ գրքերը՝ դատապարտում: Բեկոնի հայացքները շարադրված են «Մեծ աշխատություն», «Փոքր աշխատություն» և «Երրորդ աշխատություն» երկերում, որտեղ նա քննարկում է իր ժամանակի տարբեր գիտություններին առնչվող բազմապիսի հարցեր: Բեկոնը մաթեմատիկայի ջատագով էր։ նա գտնում էր, որ բոլոր հարցերի բանալին մաթեմատիկան է և, որ բոլոր հարցերի պատասխանները հնարավոր է գտնել մաթեմատիկայում։ Նա քննադատում էր սխոլաստիկական մյուս փիլիսոփաներին մաթեմատիկա լավ չիմանալու համար և հեղինակությունների տեսակետներով առաջ շարժվելու համար։ Ըստ նրա մարդ պետք է իր գիտելիքները կազմի ոչ թե հեղինակությունների տեսակետների հիման վրա, այլ անձնական փորձի։ Իմ կարծիքով բոլոր հարցերի բանալիները և պատասխանները պետք է փնտրել ոչ թե մաթեմատիկայում, այլ Աստվածաշնչում։ Ես համաձայն եմ Ռոջեր Բեկոնի հետ այն հարցում որ յուրաքանչյուր մարդ պետք է ունենա իր տեսակետը՝ անկախ մյուսների տեսակետից։

                                 ԹՈՎՄԱ ԱՔՎԻՆԱՑԻ

Թովմա Աքվինացին ծնվել է իտալացի ազնվականի ընտանիքում, սովորել է նախ Նեապոլի, այնուհետև Փարիզի համալսարաններում: Փարիզում նա աշակերտել է Ալբերտ Մեծին, նրա ետևից գնացել Քյոլն: 1252թ. նա կրկին վերադառնում է Փարիզ, զբաղվում դասավանդությամբ և գրում մի շարք աշխատություններ: 1259թ. Հռոմի Պապի հրամանով մեկնում է Իտալիա, որտեղ դասավանդում է դոմինիկյան դպրոցներում: 1269թ. Թովմա Աքվինացին գործուղղվում է Փարիզի համալսարան՝ պայքարելու ավեռոիստների դեմ և արիստոտելիզմը վերամշակելու քրիստոնեական-կաթոլիկական ոգով: Փարիզի համալսարանում նա հարկադրված էր պայքարելու երկու ճակատով՝ ավեռոիստների և օգոստինոսականների դեմ, որոնք ավանդապաշտության դիրքերից քննադատում էին արիստոտելյան փիլիսոփայությունը: 1272թ. նա վերադառնում է Իտալիա, դասավանդում Նեապոլի համալսարանում: Թովմա Աքվինացին թողել է հարուստ հոգևոր ժառանգություն, որի մեջ առանձնանում են «Հավաքումն աստվածաբանության» (Summa Theologiae) և «Հավաքումն փիլիսոփայության» (Summa Philosophiae) կոթողային աշխատությունները:

Փիլիսոփայության առարկան երկրային իրողություններն են, իսկ աստվածաբանությանը՝ երկնային և աստվածային իրողությունները: Փիլիսոփայությունը հենվում է փորձի և բանականության տվյալների վրա, իսկ աստվածաբանությունը՝ հավատքի ճշմարտությունների վրա: Փիլիսոփայական ճշմարտությունները չպետք է հակասեն Հայտնության ճշմարտություններին, իսկ եթե հակասում են, նշանակում է դրանցից մեկը կեղծ է: Հայտնությունը երբեք չի կարող կեղծ լինել, հետևաբար սխալ է փիլիսոփայական ճշմարտությունը: Ես լիովին համաձայն եմ Թովմա Աքվինացու հետ, որ փիլիսոփայությունը պետք է օգնի աստվածաբանությանը տրամաբանական փաստարկներով։ Եթե փիլիսոփայության և հայտնության ճշմարտությունները հակասում են, նշանակում է, որ սխալ են փիլիսոփայությաը։

Աքվինացին առաջարկում է Աստծո կեցության հինգ ապացույց, որոնք տրամաբանորեն կապված են իրար հետ: Առաջին ապացույցը հենվում է այն փաստի վրա, որ տիեզերքում գոյություն ունի շարժում, ընդ որում, շարժվողը շարժվում է ինչ-որ մեկի կողմից: Բայց այդ շղթան չի կարող անվերջ լինել. պետք է գոյություն ունենա առաջնաշարժիչ, որը լինելով անշարժ, շարժման մեջ է դնում մյուս բոլոր գոյերին: Այդպիսի առաջնաշարժիչ կարող է լինել միայն Աստված: Երկրորդ ապացույցը հենվում է այն փաստի վրա, որ տիեզերքում գործում է պատճառական կապ. առանց գործող պատճառի ոչ մի բան չի կարող առաջանալ: Անհնար է, որ ինչ- որ բան լինի իր պատճառը, քանի որ դա պետք է գոյություն ունենա ինքն իրենից առաջ: Իսկ դա անհեթեթություն է: Հետևաբար, պատճառների շղթան չի կարող անվերջ լինել. հարկավոր է ընդունել առաջնապատճառի գոյությունը, որն էլ հենց Աստված է: Երրորդ ապացույցը ելնում է այն փաստից, որ տիեզերքում գոյություն ունեն անհրաժեշտ և պատահական երևույթներ: Պատահականությունը ենթադրում է անհրաժեշտության գոյություն, որովհետև ամեն մի պատահական երևույթ ունի իր անհրաժեշտ պատճառը, որը կամ բխում է այլ անհրաժեշտությունից կամ ինքն է իր անհրաժեշտ պատճառը: Անհրաժեշտ պատճառների շղթան չի կարող լինել անվերջ, ուստի պետք է ընդունենք այնպիսի անհրաժեշտ պատճառ, որի գոյությունը բխի իր իսկ էությունից: Այդպիսի անհրաժեշտ պատճառ կարող է լինել միայն Աստված: Չորրորդ ապացույցը ելնում է այն մտքից, որ տիեզերքում գոյություն ունեն կատարելության տարբեր աստիճաններ, որոնց մասին կարող ենք պատկերացում ունենալ՝ դրանք համեմատելով կատարելագույնի հետ: Իսկ դա կարող է լինել միայն ամենակատարյալ էակը՝ Աստված: Հինգերորդ ապացույցը հենվում է այն դրույթի վրա, որ տիեզերքում գոյություն ունի նպատակահարմարություն. ամեն մի իր ունի իր կեցության իմաստը և նպատակը: Դա նշանակում է, որ պետք է գոյություն ունենա մի բարձրագույն բանական էակ, որը նպատակահարմար ձևով ստեղծում և կառավարում է բոլորին: Այդպիսի էակը Աստվածն է: Աստծո կեցության «տիեզերաբանական» ապացույցը, անկախ իր աստվածաբանական նշանակությունից, ճանապարհ էր բացում բնության ուսումնասիրության համար:

---