ԱՆՍԵԼՄ ՔԵՆԹԵՐԲԵՐԱՑԻ(1033-1109)

                                                             ՆԱԽԱԲԱՆ

Այսքան ժամանակ իմ անցած կամ չանցած փիլիսոփայության դասընթացներից ինձ ամենաշատը գրավեց Անսելմ Քենթերբերացու մասին դասընթացը, և ես հենց նրա մասին էլ որոշեցի գրել։ Անսելմ Քենթերբերացին ինձ գրավեց իր Աստծո կեցության «Գոյաբանական» ապացույցով։ Չնայած որ նա այն շարադրել էր կաթոլիկ եկեղեցու տրամադրած տվյալների վրա, իսկ ես առաքելական եկեղեցու հետևորդ եմ, միևնույնն է այն ինձ շատ դուր եկավ և ես որոշեցի, որ միգուցե հետագայում ես էլ կշարադրեմ Աստծո կեցության իմ ապացույցը։ Աշխատանքը կատարելիս իմ առաջ նպատակ եմ դրել ավելի լավ ծանոթանալ Անսելմ Քենթերբերացու կյանքին և գործունեությանը, փիլիսոփայական հայցքներին, Անսելմ Քենթերբերացու «Գոյաբանական» ապացույցի շնորհիվ ինքս ինձ մեկ անգամ ևս ապացուցել, որ Աստված գոյություն ունի և նա ամենակատարյալ և ամենազորեղ էակն է՝«այն, ինչից ավելի ոչինչ հնարավոր չէ մտածել»։ Թեման գրելիս դժվարությունը կայանում էր աղբյուրների տեղեկությունները համապատասխանեցնելու մեջ։ Այսպիսով՝ ես ընտրել եմ այս թեման և մեծ ոգևորությամբ աշխատել նրա վրա։ Հուսով եմ, որ ամեն  ինչ լավ է ստացվել։

 

                                                                       ԳԼՈՒԽ 1

          ԱՆՍԵԼՄ ՔԵՆԹԵՐԲԵՐԱՑՈՒ ԿՅԱՆՔԸ և ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ

Անսելմ Քենթերբերացին կաթոլիկ աստվածաբան էր, միջնադարյան փիլիսոփա, արքեպիսկոպոս, ռեալիզմի ներկայացուցիչ և սխոլաստիկական փիլիսոփայության հիմնադիրներից էր։ Նա ապացուցում է Աստծո գոյությունը իր Աստծո կեցության «գոյաբանական» ապացույցի շնորհիվ՝ հիմնվելով կաթոլիկ եկեղեցու տրամադրած տվյալների վրա։ Անսելմը ծնվել է 1033թ․ Իտալիայում, ապահովված ընտանիքում։ Հայտնի է, որ նա ուներ մի քույր՝ Ռիչեզա անունով։ Ռիչեզայի ամուսինը մասնակցել է առաջին խաչակրաց արշավանքներին։ 15 տարեկանում Անսելմը որոշեց դառնալ վանական, սակայն հայրը նրան արգելեց։ Անսելմը չուներ կոնկրետ նպատակ։ Նա փնտրում էր իր ես-ը տարբեր եկեղեցական դպրոցներում։ Անսելմը շուտով Լե-Բեկի մենաստանում 1078թ․ին ընտրվեց վանահայր։ Այնտեղ նա գրեց իր առաջին փիլիսոփայական աշխատանքները, որոնք նրան աստվածաբանական ոլորտում բերեցին մեծ հեղինակություն և ճանաչում Եվրոպայի տարածքում։ Վանահոր անվան ներքո Անսելմը շատ անգամներ այցելել է Բրիտանիա։ Նա շուտով ընտրվել է արքեպիսկոպոս։ Անսելմը, այդ պահին գտնվելով Անգլիայում, փորձում էր հրաժարվել այդ պաշտոնից, բայց չնայած նրա հակառակությանը ընտրությունը կայացավ և նա դարձավ արքեպիսկոպոս։ չնայած որ Անսելմը արքեպիսկոպոս ընտրվելուց առաջ էլ վայել էր մեծ հեղինակություն և պատական գործչի բարձր որակավորում, միևնույնն է նա չէր կարողանում կարգավորել աշխարհիկ կառավարության և եկեղեցական հարաբերությունները և պաշտպանել Անգլիայի կրոնական համլսարանների շահերը Վիլհելմ երկրորդ թագավորից։ Անսելմը բնավորությամբ շատ փափուկ էր, բայց կրոնական և կանոնական իրավունքների հարցում նա չէր գնում ոչ մի փոխզիջման աշխարհիկ կառավարության հանդեպ։ Նա եկեղեցական ոչ մի ռեսուրս չէր տրամադրում աշխարհիկ իշխանությանը։ Ի տարբերություն Անսելմի Վիլհելմ երկրորդ թագավորը բնավորությամբ դաժան էր, անմիտ և չէր կարողանում արժեքավորել թագավորական իշխանությունը։ Շուտով թագավորի և Անսելմի միջև վեճ սկսվեց։ Արքեպիսկոպոսը պահանջում էր ետ վերադարձնել եկեղեցական հողերը, որը նրանից խլվել էր Լանֆրանկ թագավորի մահից հետո։ Չնայած այս պահանջը բավարարվեց, սակայն միևնույնն է թագավորի և Անսելմի միջև վեճը շարունակում էր թեժանալ եկեղեցու՝ ռազմական արշավների համար ֆինանսներ ներդնելու պատճառով և թագավորի անբարոյականության հարցի պատճառով, որը բարձրաձայնում էր Անսելմը։ Բոլորը գիտեին, որ թագավորը համասեռամոլ է, իսկ Անսելմը պատշաճ չէր համարում, որ անբարոյական թագավորը ընտրի Հռոմի պապին։ թագավորը իր ատելությունը չթաքցնելով, հայտարարեց, որ ատում է Քենթերբերացուն և պահանջեց նրա պաշտոնանկությունը և երկրից վտարումը։ 1095թ․ մայիսին Անգլիա է ժամանում պապի ներկայացուցիչ Կարդինալ Վալտեր Ալբանականը։ Նա ՈՒրբան պապի անունից թագավորին ներկայացնում էր մի բացառիկ արտոնություն, ըստ որի առանց Անգլիայի միապետի համաձայնության չի կարող պաշտոնանկ արվել ոչ մի քահանա և եկեղեցական ծառայող։ Կարդինալ Վալտերը հասավ իր նպատակին և անգամ չքննարկեց թագավորի հետ Անսելմի պաշտոնանկության թեման։ Թագավորը շարունակում էր նվաստացնել և անտեսել Անսելմ Քենթերբերացուն։ Նա Հռոմի պապ նշանակեց ՈՒրբան երկրորդին, փոխարենը պահանջելով Անսելմի պաշտոնանկությունը։ Անսելմ Քենթերբերացին ինքնակամ լքեց Անգլիան և ուղևորվեց դեպի Հռոմ։ Սա Անսելմի պարտությունն էր։ Հռոմում Անսելմին սպասվում էր հանդիսավոր ընդունելություն։ Հռոմի պապը նրան վերաբերվում էր, ինչպես հավասարին։ Բայց չնայած այդ հարգանքի նա չկարողացավ առանձնացնել Վիլհեմ երկրորդին եկեղեցուց։ Անսելմը զայրացած մեկնեց Լիոն, որտեղ ապրեց իր ընկերոջ՝ Գուգո արքեպիսկոպոսի տանը, մինչև Վիլհելմ երկրորդի մահը(1100թ.)։ Հենրիխ առաջին թագավորի գահ բարձրանալուց հետո Անսելմը հրավիրվեց արքեպիսկոպոս Քենթերբերացու պաշտոնին։ 1100թ․-ին նա վերադարձավ Անգլիա։ այդ ժամանակ նա դարձել էր կլյունական բարեփոխումների մոլի երկրպագու։ Կլյունական բարեփոխումները շարժում էր, որը առաջացել էր Արևմտյան եկեղեցում 10-11րդ դարերում՝ կենտրոնն էր կլյունական վանքը։ Հենրիխ առաջինը գնահատում էր Անսելմի աստվածաբանական տաղանդը և շատ էր հարգում նրան, սակայն չէր ցանկանում հրաժարվել անգլիական թագավորների հինավուրց իրավունքից՝ հոգևորականների վերաբերյալ։ Անսելմը նորից հիասթափված էր։ Նա մեկնեց Լիոն։ Իրավիճակըբ բարդացավ 1105թ․-ին, երբ Հռոմի պապը առանձնացրեց եպիսկոպոսներին եկեղեցուց։ 1105թ․հուլիսի 22ին Լեգլ քաղաքում տեղի ունեցավ անձնական հանդիպում թագավորի և Քենթերբերացու միջև, որտեղ Հենրիխը համաձայնվեց վերադարձնել եկեղեցու եկամուտները և հողերը այն բանի դիմաց, որ եպիսկոպոսները ճանաչեն թագավորական իրավունքը հոգևորականների նկատմամբ։ Չնայած հռոմի պապը դեմ էր այդ փոխզիջմանը, բանակցությունները շարունակվում էին։ 1107թ,-ին Գերմանիայում կողմերը եկան համաձայնության, որը թագավորի իրավունքների պայքարի վերջաբան էր։ Թագավորը հրաժարվեց իր իրավունքից մատանու և գավազանի հանդեպ, սակայն պաշտպանեց իր իրավունքը հողերի և կալվածքների հանդեպ։ Անսելմ Քենթերբերացին 1107թ․ին վերադարձավ Անգլիա։ Նա կյանքի վերջին 2 տարիները անցկացրեց քենթերբերում՝ զբաղվելով անգլիական եկեղեցու գործերով։1109թ․ ապրիլի 21-ին Անսելմը մահացավ։ Ապրիլի 21-ը մինչև այսօր նշվում է որպես Սուրբ անսելմի օր կաթոլիկ, անգլիական և լյութերկան եկեղեցիներում։

                                                                  

                                                             ԳԼՈՒԽ 2

                   ԱՆՍԵԼՄ ՔԵՆԹԵՐԲԵՐԱՑՈՒ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ՀԱԶՅԱՑՔՆԵՐԸ

Անսելմ Քենթերբերացին հեղինակավոր մարդ էր կաթոլիկ եկեղեցու շրջաններում։

Նրան անվանում էին երկրորդ Օգոստինոս, որի քրիստոնեական դավանանքի համակարգը նա էլ ավելի բանականացրեց։ Չնայած՝ նա հավատին տալիս էր գերապատվություն բանականության նկատմամբ, այնուամենայնիվ, դիալեկտիկան նա համարում էր օգտակար, քանի որ այն կարող է ծառայել հավատի ամրապնդմանը։ Իր «մենախոսություն» աշխատությունը նա անվանեց նաև «հավատի բանականության մասին մտորումների օրինակ»։ Հայտնի է նրա այն միտքը, որ ինքը ոչ թե մտածում է, որպեսզի հավատա, այլ հավատում է, որպեսզի հասկանա։ Այսինքն՝ հավատը նախորդում է բանականությանը, որի համար պարտադիր են հավատի դրույթները։ Դիալեկտիկական արվեստը, ինչպես նաև բանականությունը պետք է ծառայեն հավատի դրույթներին։ Այդ պատճառով Անսելմը համարվում է առաջին սխոլաստը (պաշտոնական գիտնականը)։ Սխոլաստիկա է կոչվում միջնադարի պաշտոնական գիտությունն ու փիլիսոփայությունը, որի դերը հավատին ծառայելն էր։ Անսելմը ձգտում էր բանականության միջոցով հիմնավորել ոչ միայն Աստծո գոյությունը, այլ նաև այնպիսի հանրահայտ հրաշքներ, ինչպիսիք են Աստծու կողմից աշխարհի ստեղծումը ոչնչից, երրորդության առանձին և միասնությամբ հանդես գալը, Քրիստոսի համբարձվելը, հոգու անմահությունը և այլն։ իհարկե այս բոլորը իրոք որ հրաշքներ են, սակայն ըստ իս ոչ ոք չի կարող բանականության միջոցով հիմնավորել սրանք, որովհետև այս բոլոր հրաշքները մարդկային ուղեղին անհասանելի են։ Նոմինալիզմի և ռեալիզմի դարավոր վեճի մեջ Անսելմը անվերապահորեն ռեալիզմի կողմնակիցն էր։ Նախ բացատրեմ, թե ինչ են ռեալիզմն ու նոմինալիզմը։ Դրանք ողջ միջնադարում հայտնի ունիվերսալիաների(ընդհանուր հասկացությունների) բնույթի վերաբերյալ վեճի երկու հակառակ կողմերն են։ Ըստ նոմինալիստների իրականում գոյություն ունեն միայն եզակի, նյութական իրերը, իսկ ընդհանուր հասկացությունները՝ ունիվերսալիաները միայն բառեր են, նոմինաներ(անվանումներ), ուրեմն գոյություն ունեն միայն մարդու գիտակցության մեջ։ Անթիսթենեսը ասել է  տեսնում եմ մարդուն, բայց չեմ տեսնում մարդկությունը, տեսնում եմ ձին, բայց չեմ տեսնում ձիությունը, տեսնում եմ եզանը, բայց չեմ տեսնում եզությունը, այսինքն կան միայն իրերը, բայց ինչպես ասում էր Դավիթ Անհաղթը սա ծայրահեղ նոմինալիզմ է, իսկ նոմինալիստները կոպտացնում, պարզեցնում են ունիվերսալիաները,  դիտում են միայն իրերը, բայց ոչ ընդհանուր հասկացությունները։ Ըստ ռեալիստների՝ ընդհանուր գաղափարները ռեալ ձևով գոյություն ունեն՝ 1) universalia ante rem – մինչև իրերը, 2) universalia in re – իրերի մեջ, 3) universalia post rem – իրերից հետո մարդկային մտքում: Նոմինալիստների և ռեալիստների միջև վեճը սկիզբ է առնում ցինիկ Անտիսթենեսից, որը քննադատեց մեգարյան դպրոցի կողմից ընդունված իդեաների տեսությունը։ Անսելմ Քենթերբերացին ռեալիստ էր։ Նա ընդհանուր գաղափարներին վերագրում էր օբյեկտիվ գոյություն, որը առաջնային է զգայական աշխարհի եզակի նյութական իրերի նկատմամբ և անկախ է նրանցից։ Ըստ Անսելմի, օրինակ, ծառի գաղափարը գոյություն է ունեցել մինչև որևէ նյութական, զգայական ծառի առաջանալը։ Ծառի գաղափարը գոյություն ունի որպես Աստծո միտք, որը ժամանակից դուրս է և գոյություն ունի, այսպես կոչված, գաղափարների աշխարհում, որը աննյութական է, անփոփոխ և հավերժական։ Ըստ Անսելմի՝ իդեաների աշխարհում ոչ միայն զգայական աշխարհի իրերին համապատասխան գաղափարներն են, այլ նաև այնպիսի վերացական գաղափարներ, օրինակ, արդարությունը, բարությունը, ազատությունը, որոնք նյութական աշխարհում չունեն իրենց համապատասխան եզակի, զգայական իրերը։ Իդեաների աշխարհը Աստծո մտքերի աշխարհն է։ Որքան ավելի ընդհանուր է իդեայի բովանդակությունը, այնքան ավելի ռեալ է և օբյեկտիվ նրա գոյությունը։ Իմ կարծիքով ունիվերսալիաների հարցի մասին մտածելը ևայն քննարկելը պարզապես անիմաստություն է, սակայն եթե իմ անհատական աշխատանքի թեման Անսելմ Քենթերբերացին է, իսկ նա մտորել է այս հարցի շուրջ, ապա ես էլ կասեմ իմ կարծիքը։ Ըստ ինձ ունիվերսալիաները գոյություն ունեն իրերից առաջ՝ Աստծո մտքի մեջ և իրերից հետո՝ մարդկային մտքի մեջ։ Ես չեմ համաձայնվում ոչ ռեալիստների, ոչ էլ նոմինալիստների հետ։ Այսպես նոմինալիստները ասում են, որ ունիվերսալիաները տարբեր իրերի անվանումներ են, որոնք գոյություն ունեն միայն մարդկանց գիտակցության մեջ, սակայն ըստ իս դրանք նախևառաջ, մինչև իրերի ստեղծվելը գոյություն ունեին Աստծո մտքում, որից հետո Աստված ստեղծում է այդ իրերը, և այդ իրերը տեսնելուց հետո ունիվերսալիաները առաջանում են մարդկանց գիտակցության մեջ։ Ռեալիստները ասում են, որ ունիվերսալիաները գոյություն ունեն մինչև իրերը, իրերի մեջ և իրերից հետո։ Ես համաձայն եմ նրանց հետ, որ ունիվերսալիաները գոյություն ունեն մինչև իրերը՝ Աստծո մտքում և իրերից հետո՝ մարդկային մտքում, սակայն ինչպես կարող է իդեան գոյություն ունենալ իրերի մեջ։ Օրինակ, Աստված պատկերացնում է, թե ինչպես ստեղծի ծաղիկը և այն ստեղծում է, ես նայում եմ և ընդհանուր գաղափար կազմում ծաղկի մասին, սակայն ինչպես կարող է ծաղիկը ինքն իր մասին ընդհանուր գաղափար ունենալ։ Դա պարզապես անհեթեթություն է։ Ըստ Անսելմի մարդն Աստծո պատկերն է։ Մարդու համար իմացությունը հնարավոր է միայն մարդու հոգում Աստծո գերբնական պայծառեցման լույսի ներքո, որի շնորհիվ է միայն հնարավոր աստվածային գաղափարների ճանաչումը։ Մարդը կարող է բարոյական լինել միայն Աստծո ողորմությամբ և օգնությամբ։ Մասնավորապես, ազատ է համարվում այն մարդը, որն ընդունակ է արդարացի կյանքի, որը նույնպես կախված է Աստծուց։ Միանգամայն ազատ է դրախտ ընկած մարդը, իսկ դրախտ ընկնել կարելի է նույնպես միայն Աստծո կամքով ու ողորմությամբ։ Ես համաձայն եմ Անսելմի հետ այն հարցում, որ մարդ առանց Աստծո լուսավորության չի կարող իմաստուն լինել։ Ես նաև շատ եմ ողջունում, որ Անսելմ Քենթերբերացին ազատությունը կապում է ոչ թե անբարոյականության, այլ բարոյականության հետ։ Այսինքն նա ազատ է համարում այն մարդուն, ով բարոյական է, քանի որ միայն բարոյական մարդիկ կարող են, աստվածաշնչյան խոսքին համաձայն, մեռնելուց հետո էլ ապրել, իսկ նա ազատ է համարում այն մարդկանց, ովքեր մեռնելուց հետո էլ ապրում են։ Իսկ եթե ձեզ հետաքրքրում է, թե ինչ է բարոյականությունը, ապա ասեմ, որ ես այստեղ բարոյականություն ասելով հասկացել եմ Աստծո պատվիրաններով և օրենքներով ապրելը։ Փիլիսոփայության պատմության մեջ Քենթերբերացին հայտնի է Աստծո կեցության «գոյաբանական» ապացույցով, որի իմաստն այն է, որ Աստծո մասին հասկացությունից բխեցվում է նրա գոյությունը: Այսինքն՝ եթե մենք հասկացություն ունենք Աստծո մասին, ուրեմն Աստված անհրաժեշտաբար գոյություն ունի: Եթե աստվածուրացողն ասում է՝ «Աստված գոյություն չունի», բայց գիտե, թե Աստված ասելով ինչ են հասկանում հավատացյալները, ապա դրանով նա ենթադրում է Աստծո գոյության հնարավորությունը: Հետևաբար, նա պետք է ընդունի, որ Աստված գոյություն ունի: Եթե աստվածուրացողին ասում են, թե Աստված այն է, ինչից վեր ոչինչ չի կարելի մտածել, նա պետք է ընդունի, որ մենք հասկացություն ունենք Աստծո մասին, այսինքն՝ նա գոյություն ունի մեր մտածողության մեջ: Բայց քանի որ Աստված սահմանվում է որպես բացարձակ կատարելություն, որից անդին ոչինչ չի կարելի մտածել, հետևաբար, նա պետք է լինի ավելին, քան հասկացությունն է, այսինքն՝ պետք է գոյություն ունենա ոչ միայն մտքի, այլև իրականության մեջ: Ուրեմն, եթե Աստված, որպես հասկացություն, կատարյալ գոյացություն է, ապա հնարավոր չէ, որ կատարյալ գոյացությունը իրականում գոյություն չունենա: Աստծո կեցության «գոյաբանական» ապացույցի դեմ հանդես եկավ Քենթերբերացու ժամանակակից վանական Գաունիլոն, ըստ որի, որևէ առարկայի հասկացությունից չի կարելի բխեցնել դրա գոյությունը: Եթե մենք հասկացություն ունենք հեքիաթային կղզու մասին, ապա դա բնավ էլ չի նշանակում, թե այդ կղզին գոյություն ունի: Թեև աստվածուրացողը կարող է ինչ-որ պատկերացում ունենալ, երբ լսում է՝ «այն, ինչից ավելի ոչինչ հնարավոր չէ մտածել» արտահայտությունը, բայց դա այնքան անորոշ է, որպեսզի որոշակի պատկերացում ունենա Աստծո բնության, հետևաբար, Նրա գոյության մասին: Անսելմ Քենթերբերացու Աստծո կեցության «գոյաբանական» ապացույցը պարզապես հրաշալի էր շարադրված և ես լիովին համաձայն եմ նրա հետ։Վանական Գուանիլոն,  ասում էր, որ առարկայի հասկացությունից չի կարելի բխեցնել դրա գոյությունը։ Նա օրինակ էր բերում հեքիաթային կղզին և ասում, որ եթե մենք պատկերացում ունենք այդ կղզու մասին չի նշանակում, որ այն գոյություն ունի։ Ես ասեմ, որ Անսելմ Քենթերբերացին իր «գոյաբանական» ապացույցի մեջ նշում էր, որ եթե մենք պատկերացում ունենք Աստծո մասին, ով սահմանվում է որպես կատարելություն՝ «այն, ինչից ավելի ոչինչ հնարավոր չէ մտածել», ապա մենք պետք է ընդունենք նրա գոյությունը, որովհետև նա կատարյալ է, իսկ կատարելությունը չի կարող պարզապես գաղափար լինել, այն իրականում գոյություն ունի։ Մենք եթե պատկերացում ունենք հեքիաթային կղզու մասին, պարտադիր չէ, որ ընդունենք նրա գոյությունը, քանի որ կղզին կատարելություն չէ, որովհետև կատարելություն է միայն Աստված։

                                                                  ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Թեման գրելիս ես կարողացա ավելի լավ ծանոթանալ Անսելմ Քենթերբերացու կենսագրությանը, փիլիսոփայական հայացքներին, ունեցա իմ սեփական կարծիքը դրանց վերաբերյալ։ Ես որոշեցի, որ հետագայում  պետք է շարադրեմ Աստծո կեցության իմ ապացույցը։ Ոչ միայն այս թեման գրելու, այլ նաև փիլիսոփայություն առարկայի բոլոր դասընթացների շնորհիվ ինձ մոտ ձևավորվեց քրիստոնյա լինելու գիտակցությունը և բարձրացավ իմ հավատքը։ Ես մինչ այդ իհարկե գիտակցում էի, որ քրիստոնյա եմ, բայց այդքան էլ շատ ուշադրություն չէի դարձնում, օրինակ, Աստվածաշունչ կարդալուն։ Փիլիսոփայության դասընթացներից հետո, ես որոշեցի ավելի հաճախ ընթերցել Աստվածաշունչ և ապրել տիրոջ պատվիրաններով, որովհետև դա է կյանքի ճշմարիտ ուղին։

Աղբյուրներ՝

Վիքիպեդա ազատ հանրագիտարան՝ https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BC_%D0%9A%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9#.D0.91.D0.B8.D0.BE.D0.B3.D1.80.D0.B0.D1.84.D0.B8.D1.8F

Цифровая библиотека  по философии՝ http://filosof.historic.ru/books/item/f00/s00/z0000004/st122.shtml

Академик՝ http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy/66/%D0%90%D0%9D%D0%A1%D0%95%D0%9B%D0%AC%D0%9C

Институт философии՝ http://iph.ras.ru/elib/0183.html

Библиотека гумер-философия՝ http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Philos/FilosPers/11.php

Աղասի Գևորգյան «Փիլիսոփայություն բոլորի համար»՝ http://vahagnakanch.wordpress.com/2011/04/08/%D5%A3%D6%80%D6%84%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A2%D5%A1%D5%AA%D5%AB%D5%B6/

Սեյրան Զաքարյան «Փիլիսոփայության պատմություն»՝ http://gevorgyan.info/index.php/hy/8-miak/17-philbovandakutyun

BOONTV՝ http://boon.am/theme-6-voskanyan/