Արինա Հակոբյան: Աստվածաբանություն

Показаны сообщения с ярлыком Աստվածաբանություն. Показать все сообщения

понедельник, 20 апреля 2015 г.

Ի՞ՆՉ Է ՍԵՐԸ (Աստվածաշնչյան տեսակետ)

1Եթե մարդկանց և հրեշտակների լեզուներով խոսիմ, բայց սէր չունենամ, ես եղայ ձայն հանող պղինձ կամ հնչեցող ծնծղայ։ 2Եվ եթե մարգարեություն ունենամ, և գիտենամ բոլոր խորհուրդները և ամեն գիտությունը, և եթե ամեն հավատքն ունենամ, մինչև սարերն էլ տեղափոխելու, բայց սէր չունենամ, ոչինչ եմ։ 3Եվ եթե իմ ամեն ապրանքներն աղքատներին ուտեցնեմ և իմ մարմինը մատնեմ, որ այրվի, բայց սէր չունենամ, ես ոչ մի օգուտ չեմ ունենա։ 4Սէրը երկայնամիտ է՝ քաղցր է, սէրը չի նախանձում, չի գոռոզանում, չի հպարտանում: 5Չի լրբանում, իրենը չի որոնում, չի գրգռվում, չարը չի մտածում: 6 Անիրավության վրա չի ուրախանում, բայց ուրախանում է ճշմարտության հետ։ 7Ամեն բանի դիմանում է, ամեն բանի հավատում է, ամեն բանի համար հույս ունի, ամեն բանի համբերում է։ 8Սէրը երբեք չի վերջանա․ եթե մարգարեություններ կան՝ կխափանուին, եթե լեզուներ՝ կլռեն, եթե գիտություն՝ կխափանուի։ 9Որովհետև փոքր ի շատէ գիտենք և փոքր ի շատէ մարգարեանում ենք։ 10Բայց երբոր կատարեալը գա այս փոքր ի շատէն կխափանուի։ 11Երբոր երեխա էի երեխայի պես էի խոսում, երեխայի պես էի մտածում, երեխայի պես էի համարում։ Բայց երբոր մարդ եղայ, այն երեխայության բաները խափանեցի։ 12Որոհետև հիմա հայելու մեջ օրինակով ենք տեսնում, բայց այն ժամանակ դէմադէմ։ Հիմա փոքր ի շատէ եմ տեղյակ, բայց այն ժամանակն այնպես կգիտենամ ինչպես գիտեցուած եմ։ 13Ապա ուրեմն մնում է հավատք, հույս, սէր․ այս երեքը, և սրանցից մեծը սէրն է։

воскресенье, 12 апреля 2015 г.

ՀԱՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՀԱՎԱՏՈ ՀԱՆԳԱՆԱԿԸ

«Հավատում ենք մի Աստծու՝ ամենակալ Հորը, երկնքի և երկրի, երևելիների և աներևույթների Արարչին: Հավատում ենք և Մի Տեր Հիսուս Քրիստոսին՝ Աստծու Որդուն՝ ծնված Հայր Աստծուց՝ միածին, այսինքն՝ Հոր էությունից: Աստված՝ Աստծուց, լույս՝ լույսից, ճշմարիտ Աստված՝ ճշմարիտ Աստծուց, ծնունդ և ո՜չ արարած: Նույն ինքը՝ Հոր բնությունից, որով ամենայն ինչ եղավ երկնքում, և երկրի վրա՝ երևելիներ և աներևույթներ: Որ մեզ՝ մարդկանց համար և մեր փրկության համար, երկնքից իջնելով, մարմնացավ, մարդացավ, Սուրբ Հոգով կատարելապես ծնվեց Սուրբ Կույս Մարիամից: Որով վերցրեց մարմինը, հոգին և միտքը և ամենայն ինչ, որ ունի մարդ՝ ճշմարտապես և ոչ կարծեցյալ: Չարչարվեց, խաչվեց, թաղվեց, երրորդ օրը հարություն առավ, նույն մարմնով ելավ երկինք և նստեց Հոր աջ կողմում: Գալու է նույն մարմնով և Հոր փառքով՝ դատելու ողջերին ու մեռածներին, որի թագավորությունը վախճան չունի:Հավատում ենք և Սուրբ Հոգուն՝ անեղ և կատարյալ, որ խոսեց Օրենքի, Մարգարեների և Ավետարանների միջոցով: Որ իջավ Հորդանան, քարոզեց առաքյալների միջոցով և բնակվեց սրբերի մեջ: Հավատում ենք նաև միայն մի, Ընդհանրական և Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու, մի մկրտության, ապաշխարության, մեղքերի քավության և թողության, մեռելների հարությանը, հոգիների և մարմինների հավիտենական դատաստանին, երկնքի արքայությանը և հավիտենական կյանքին: Իսկ ովքեր ասում են, թե կար ժամանակ, երբ չկար Որդին, կամ կար ժամանակ, երբ չկար Սուրբ Հոգին, կամ թե՝ ոչէից եղան, կամ ասում են՝ այլ էությունից են Աստծու Որդին և կամ Սուրբ Հոգին և թե փոփոխելի են կամ այլայլելի, անպիսիներին նզովում է Կաթողիկե և Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին»:

Աղբյուր՝ http://encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1294

ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՑ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

Քրիստոնեությունը Հայաստան մուտք է գործել մ. թ. I դարում՝ Ասորիքից ու Կապադովկիայից: Առաջին քարոզիչները սբ Թադեոսն ու սբ Բարդուղիմեոսն են (նահատակվել են Հայաստանում): 301 թ-ին Տրդատ Գ թագավորը քրիստոնեությունը պաշտոնապես հռչակել է Հայաստանի պետական կրոն: Այդ թվականը համարվում է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու պաշտոնական հիմնադրման տարեթիվը: Եկեղեցու հոգևոր և նվիրապետական գերագույն իշխանությունը Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունն է, գլուխը՝ կաթողիկոսը՝ եպիսկոպոսապետն ու բարձրագույն հոգևոր պետը (Ծայրագույն պատրիարք և կաթողիկոս ամենայն հայոց): Հայոց առաջին կաթողիկոսը Սբ Գրիգոր Ա Լուսավորիչն է (302–325 թթ.), Հայոց հայրապետական աթոռի ներկայիս 132-րդ գահակալը՝ Գարեգին Բ Ներսիսյանը (1999 թ-ից):

Մինչև 368 թ. Հայոց կաթողիկոսները ձեռնադրվել են Կեսարիայում, ապա՝ Պապ թագավորի կարգադրությամբ՝ Հայաստանում:

303 թ-ին Վաղարշապատ մայրաքաղաքում կառուցվել է Էջմիածնի Մայր տաճարը՝ Հայոց կաթողիկոսների գահանիստը, որը, սակայն, պատմական իրավիճակների թելադրանքով տեղափոխվել է Դվին (484–931 թթ.), Աղթամար (931–944 թթ.), Արգինա (944–992 թթ.), Անի (992–1065 թթ.), Ծամնդավ (1066–1105 թթ.), Շուղրի Սև լեռան Կարմիր վանք (1105–16 թթ.), Ծովք (1116–49 թթ.), Հռոմկլա (1149–1292 թթ.), Սիս (1293–1441 թթ.) և կրկին՝ Սբ Էջմիածին (1441 թ-ից):

Հայ եկեղեցու դավանանքն ու վարդապետությունը հիմնված են Սուրբ Գրքի, սրբազան ավանդության, Նիկիայի (325 թ.), Կոստանդնուպոլսի (381 թ.), Եփեսոսի (431 թ.) տիեզերական ժողովների, Հայ եկեղեցու ժողովների ու վարդապետների, եկեղեցու հայրերի հաստատած կանոնների և ուսուցումների վրա: Հայ առաքելական եկեղեցու առաջին բարենորոգիչ Ներսես Ա Մեծ կաթողիկոսի նախաձեռնությամբ 356 թ-ի Աշտիշատի ժողովում ընդունվել են կազմակերպական, դավանական, ծիսական և այլ հարցերի վերաբերող որոշումներ:

Սահակ Ա Պարթև Հայոց կաթողիկոսի աջակցությամբ և Վռամշապուհ թագավորի հովանավորությամբ 405 թ-ին Մեսրոպ Մաշտոց վարդապետն ստեղծել է հայերենի այբուբենը: Հայագիր ու հայալեզու դպրոցի հիմնումը, աստվածաշնչյան գրականության թարգմանությունը մեծապես նպաստել են քրիստոնեության ամրապնդմանը և Հայ եկեղեցու ինքնության պահպանմանը:

Հայոց կաթողիկոսներն ու հոգևորականները և՜ Վարդանանց, և՜ Վահանանց ազատագրական պայքարում (V դար) եղել են զինվորների ու ժողովրդի կողքին, ոգեշնչել նրանց ու նահատակվել «հանուն հայրենյաց և հավատքի» մղված պատերազմներում:

Հայ եկեղեցին մերժել է Քաղկեդոնի ժողովի (451 թ.) ընդունած «Մի Քրիստոս յերկուս բնութիւնս» («Մի Քրիստոս՝ երկու բնություն») դավանական բանաձևը, քանի որ այն հակասում էր սեփական աստվածաբանական ըմբռնումներին և եկեղեցու անկախության պահպանման ձգտումներին: Հայ եկեղեցին ընդունել է «Մի է բնութիւն Բանին Աստուծոյ մարմնացելոյ» («Մեկ է բնությունը մարմին ստացած Աստծու խոսքի») Ալեքսանդրյան աստվածաբանական դպրոցի բանաձևը, իսկ Ներսես Բ Բագրևանդցի կաթողիկոսի օրոք գումարված Դվինի 554 թ-ի 2-րդ ժողովը բացեիբաց նզովել է Քաղկեդոնը և խզել հաղորդակցությունը կայսերական եկեղեցու հետ:

Բյուզանդիան չի կարողացել իրեն ենթարկել Հայ եկեղեցին, սակայն հաջողության է հասել Վրաստանում. Վրաց Կյուրիոն կաթողիկոսն ընդունել է քաղկեդոնականություն, և 608 թ-ին Վրաց եկեղեցին բաժանվել է Հայ եկեղեցուց: Մինչ այդ Վրաց եկեղեցին ճանաչում էր Հայ առաքելական եկեղեցու գահերեցությունը: Հայ եկեղեցու հոգևոր գերակայությունն ընդունել է նաև Աղվանից (հետագայում՝ Գանձասարի) կաթողիկոսությունը, որը XIX դարի սկզբին ռուսական կառավարության որոշմամբ վերածվել է մետրոպոլիտության, իսկ նրա թեմերն անցել են Սբ Էջմիածնի ենթակայությանը:

VII դարում կառուցվել են Սբ Հռիփսիմե և Սբ Գայանե եկեղեցիները Վաղարշապատում, Զվարթնոցի տաճարը՝ Վաղարշապատից 3 կմ հարավ-արևելք, Խոր վիրապը՝ Արտաշատ մայրաքաղաքի միջնաբերդի տեղում, եկեղեցիներ՝ Դվինում, Տայքում և այլուր, բացվել են դպրոցներ:

Արաբական տիրապետության շրջանում և հետագայում (մինչև XI–XII դարեր) Հայաստանի մի շարք գավառներում տարածվել են Պավլիկյան և Թոնդրակյան քրիստոնեական աղանդավորական շարժումները, որոնց դեմ անողոք պայքար է մղել Հայ եկեղեցին:

961 թ-ին Անին Բագրատունյաց Հայաստանի մայրաքաղաք հռչակվելուց հետո այստեղ է հաստատվել (992 թ.) նաև Ամենայն հայոց կաթողիկոսության աթոռանիստը: Այս շրջանում Հայ եկեղեցին բարգավաճել է. հիմնվել են դպրոցներ, մատենադարաններ, վանքերում բացվել են գրչության ու մանրանկարչության կենտրոններ, կառուցվել բազմաթիվ եկեղեցիներ, որոնցով հռչակված էր հատկապես Անին:

Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045 թ.) հետո, սելջուկ-թյուրքերի տիրապետության շրջանում, Հայ եկեղեցին զրկվել է իր մշտական աթոռանիստից. կաթողիկոսները փոխել են նստավայրը, հաճախ ապաստանել Կիլիկիայում, ստեղծվել են հակաթոռ կաթողիկոսություններ Մարաշում, Աղթամարում: Աղթամարի կաթողիկոսությունը Հայոց ամենաերկարակյաց կաթողիկոսական հակաթոռն էր (1113–1895 թթ.):

Կիլիկիայի հայկական թագավորության շրջանում (XII–XIV դարեր) Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին փորձել է իր ազդեցության տակ առնել Հայ եկեղեցին՝ քաղաքական նպատակներով 2 եկեղեցիների միությանը հասնելու համար: Սակայն այդ դժվար պայքարում Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին կարողացել է պահպանել անկախությունը:

Գլաձորում, Տաթևում, Հերմոնում, Որոտնավանքում, Հաղպատում, Սանահինում, Հռոմկլայում, Սսում, Դրազարկում և այլուր կառուցվել են եկեղեցիներ ու վանքեր, որոնց կից բացվել են դպրոցներ, վարդապետարաններ, համալսարաններ, ընդօրինակվել են ձեռագրեր, ստեղծվել գրականության և արվեստի արժեքավոր գործեր, գրվել պատմական, փիլիսոփայական, աստվածաբանական, բնագիտական, իրավագիտական բազմաթիվ երկեր:

Կիլիկիայի հայկական պետության անկումից (1375 թ.) հետո Սսի հայոց կաթողիկոսությունը կորցրել է քաղաքական հենարանը և տնտեսապես քայքայվել: Հովհաննես Հերմոնեցու և Թովմա Մեծոփեցու ջանքերով 1441 թ-ին գումարված Սբ Էջմիածնի ազգային եկեղեցական ժողովն Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը վերահաստատել է Վաղարշապատում: Սբ Էջմիածնում վերահաստատված աթոռի առաջին գահակալ է ընտրվել Կիրակոս Ա Վիրապեցին (1441– 43 թթ.):

1446 թ-ին Կիլիկիայում հիմնադրվել է ինքնուրույն՝ Սսի կաթողիկոսությունը (այժմ՝ Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո), որի առաջին կաթողիկոսը (1446–77 թթ.) Կարապետ Ա Եվդոկացին էր: 1995 թ-ից Արամ Ա Քեշիշյանն է՝ 41-րդ գահակալը:

XV–XVI դարերում Հայ եկեղեցին ծանր ժամանակաշրջան է ապրել, որը տևել է մինչև Մովսես Գ Տաթևացու գահակալությունը (1629–32 թթ.): Նրա և հաջորդ կաթողիկոսների՝ Փիլիպոս Ա Աղբակեցու (1632–55 թթ.) ու Հակոբ Դ Ջուղայեցու (1655–80 թթ.) ջանքերով բարելավվել է Մայր աթոռի նյութական վիճակը, վանական միաբանական կյանքը, հիմնվել են դպրոցներ Սյունիքում, Վաղարշապատում, Վանա լճի Աղթամար, Լիմ ու Կտուց կղզիներում, Բաղեշի Ամրդոլու վանքում, Նոր Ջուղայում և այլուր:

Ամենայն հայոց Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսը (1763–80 թթ.) կարգավորել է եկեղեցական հասույթները օրինական կալվածագրերով, Վաղարշապատում հիմնել տպարան ու թղթի գործարան, հոգացել ուսումնական և մշակութային գործերը, կարգավորել Հայ եկեղեցու տոները:

1828 թ-ին Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո ցարական իշխանությունը փորձել է նվազեցնել Հայ եկեղեցու դերը երկրում, միաժամանակ օգտագործել է Հայոց կաթողիկոսության հեղինակությունը՝ Ռուսաստանից դուրս բնակվող հայության վրա իր ազդեցությունը տարածելու համար: 1836 թ-ի հատուկ կանոնադրությամբ՝ «Պոլոժենիե»-ով, կանոնակարգել է կայսրության և Հայ եկեղեցու հարաբերությունները, միաժամանակ հնարավորություն ստացել ազդելու Մայր աթոռի վրա: Այն ուժը կորցրել է 1917 թ-ին՝ ցարիզմի անկումից հետո:

Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքության և Թուրքիայում Հայ եկեղեցու ներքին կյանքը կանոնակարգվել է 1860 թ-ին ընդունված Ազգային սահմանադրությամբ (չի գործում 1915 թ-ից), որի որոշ դրույթներ այժմ էլ գործածվում են Թուրքիայի հայոց պատրիարքության և պետության հարաբերություններում: Նրա հիման վրա են կազմվել Կիլիկիայի կաթողիկոսության և նրա թեմերի կանոնադրությունները:

Ներսես արքեպիսկոպոս Աշտարակեցու (1843–57 թթ-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս) գործունեությամբ սկիզբ առած Հայ եկեղեցու հոգևոր-մշակութային նոր վերելքը շարունակվել է XIX դարի ողջ ընթացքում. Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու ջանքերով 1874 թ-ին Էջմիածնում բացվել են Գևորգյան ճեմարանը, թանգարանը, 1868 թ-ից լույս է տեսել Մայր աթոռի պաշտոնական «Արարատ» ամսագիրը, 1879 թ-ին կառուցվել է Օշականի Սբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին. ստեղծվել են գիտամշակութային, ուսումնակրթական մի շարք կենտրոններ ու հաստատություններ Հայաստանում և հայ գաղթավայրերում:

Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմյանը (1892– 1907 թթ-ին՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցի)՝ որպես Հայոց ազգային պատվիրակության ղեկավար, մեկնել է Արևմտյան Եվրոպա և փորձել ստանալ եվրոպական պետությունների դիվանագիտական աջակցությունը՝ Հայկական հարցի լուծման համար, մասնակցել է 1878 թ-ի Բեռլինի վեհաժողովին: Եվրոպական պետությունների ուշադրությունը Հայ դատին բևեռելու նպատակով Գևորգ Ե Սուրենյանցը (1911–30 թթ.) ստեղծել է Ազգային պատվիրակություն՝ հասարակական հայտնի գործիչ Պողոս Նուբար Փաշայի գլխավորությամբ:

Օսմանյան կայսրությունը 1915–23 թթ-ին՝ Հայոց ցեղասպանության տարիներին, նպատակամղված կոտորել է նաև հայ հոգևորականներին, ոչնչացրել քրիստոնեական մշակույթը, եկեղեցիներն ու վանքերը, կրթագիտական կենտրոնները: Թուրքական իշխանությունները Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարք Զավեն արքեպիսկոպոս Եղիայանին աքսորել են Բաղդադ, ապա՝ Մոսուլ, իսկ Սսի կաթողիկոս Սահակ Բ Խապայանին՝ Բաբ (Հալեպի մոտ), ապա՝ Երուսաղեմ: Հայոց ցեղասպանության տարիներին նահատակվել են շուրջ 4 հզ. հայ հոգևորականներ:

1918 թ-ի մայիսին՝ Սարդարապատի հերոսամարտի օրերին, Մայրավանքի միաբան Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը (1943–52 թթ-ին՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյան), Զավեն եպիսկոպոս Մահտեսի Բաբայանը և շատ ուրիշներ հայ մարտիկներին քաջալերել են ռազմաճակատի առաջին գծում: Գևորգ Ե Սուրենյանցը ողջունել է Հայաստանի Հանրապետության (1918–20 թթ.) հռչակումը:

1920 թ-ի վերջին Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումով ծանր պայմաններ են ստեղծվել Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու համար: Խորհրդային վարչակարգը հալածանք է սկսել եկեղեցու և կրոնի դեմ: 1920 թ-ի դեկտեմբերի 17-ին դպրոցն անջատվել է եկեղեցուց, իսկ 19-ին բռնագրավվել են Սբ Էջմիածնի վանքի շենքերը և ունեցվածքի մի մասը՝ Գևորգյան ճեմարանը (փակվել է 1921 թ-ի հունվարին), մատենադարանը, թանգարանը, տպարանը: 1921 թ-ի հունվարին Հայհեղկոմը որոշում է ընդունել Էջմիածնի Մայր տաճարի արժեքներն առգրավելու մասին, հուլիսին արգելվել է տպագրել եկեղեցական օրացույց: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի գահակալության տարիները (1932–38 թթ.) ստալինյան հակաեկեղեցական հալածանքների ամենածանր շրջանն էր: 1920-ական թվականներից սկիզբ առած վանքերի ու եկեղեցիների ավերումը նոր թափով վերսկսվել է 1930 թ-ին: ՀԽՍՀ-ում բռնադատվել է շուրջ 200 հոգևորական, շատերը գնդակահարվել են: 1938 թ-ի ապրիլի 5-ի՝ լույս 6-ի գիշերը հատուկ ծառայության գործակալները Վեհարանում սպանել են Խորեն Ա Մուրադբեկյանին:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (1939–45 թթ.) տարիներին ժողովրդի հայրենասիրական ոգին բարձրացնելու նպատակով որոշ չափով մեղմացել է խորհրդային վարչակարգի վերաբերմունքը եկեղեցու նկատմամբ: Կաթողիկոսական տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոս Չորեքչյանի նախաձեռնությամբ հանգանակություններ են կազմակերպվել «Սասունցի Դավիթ» և «Գեներալ Բաղրամյան» տանկային շարասյուների ստեղծման համար: Մասամբ վերականգնվել են եկեղեցու իրավունքները. 1944 թ-ից թույլատրվել են կաթողիկոսական ընտրությունները, հրատարակել «Էջմիածին» ամսագիրը, վերականգնել տպարանը, վերաբացել Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանը: Գևորգ Զ Չորեքչյանի օրոք սկսվել է Մայր աթոռի վերազարթոնքը:

Վազգեն Ա Պալճյանի աթոռակալության շրջանում (1955–94 թթ.) Հայ եկեղեցին զարթոնք է ապրել: Վազգեն Ա-ն օրհնել է Հայոց նորանկախ պետականության ծնունդը (1991 թ-ի սեպտեմբերի 21): Նա առաջինն է արժանացել Հայաստանի Ազգային հերոսի կոչման (1994 թ.):

1995 թ-ի ապրիլի 3-ին Ամենայն հայոց հայրապետ է ընտրվել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն (վերաօծվել է Գարեգին Ա Սարգիսյան):

Գարեգին Ա-ի առաջին ձեռնարկումներից էր Հայ առաքելական եկեղեցու՝ Հայաստանի թեմական կառուցվածքի վերափոխումը. նախկին 4 թեմի փոխարեն 1996 թ-ի մայիսին ստեղծվել են 8-ը, վերաբացվել կամ կառուցվել են նոր եկեղեցիներ: Վերելք է ապրել հոգևոր և կրթամշակութային կյանքը. Մայր աթոռում բացվել է Քրիստոնեական քարոզչության և դաստիարակության կենտրոնը, բարելավվել են Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանի ուսումնական պայմանները, ուսանողների թիվն անցել է 100-ից (նախկին 40-ի փոխարեն), նորոգվել է Գևորգյան ճեմարանի շենքը, Մայր աթոռի տպարանում հրատարկվել է քարոզչական, կրոնաճանաչողական, հայագիտական, գրական-պատմական շուրջ 100 անուն գիրք, ուսումնական լիարժեք կյանքով են գործում Սևանի Վազգենյան հոգևոր դպրանոցը, Շիրակի թեմի Հոգևոր ընծայարանը: 1995 թ-ի սեպտեմբերին, Գարեգին Ա-ի օրհնությամբ, հիմնվել է Երևանի պետական համալսարանի աստվածաբանության ֆակուլտետը, իսկ 1996 թ-ի ապրիլին՝ Հայաստանի աստվածաշնչային ընկերությունը:

Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու 1700-ամյակի տոնակատարության շրջանակներում Երևանում կառուցվել է Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր եկեղեցին, Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրությունը լույս է ընծայել «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարանը: Գարեգին Ա-ին հաջորդած Գարեգին Բ Ներսիսյանի օրոք (1999 թ-ի հոկտեմբերի 27-ից) պետությունը եկեղեցուն որպես սեփականություն հանձնել է 150-ից ավելի եկեղեցի ու վանք, հողային տարածքներ և շենքեր:

Ազգային-եկեղեցական և Եպիսկոպոսաց ժողովներն ու Գերագույն հոգևոր խորհուրդը նախագահում է Ամենայն հայոց կաթողիկոսը, թեմական մարմինները՝ թեմակալ առաջնորդները, ծխականները՝ ծխերի հոգևոր հովիվները:

Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու վարչական կառուցվածքը

ա. Ընդհանրական կաթողիկոսություն ամենայն հայոց (Սբ Էջմիածին),

բ. Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիլիկիո (Անթիլիաս, Լիբանան, կաթողիկոսանիստը՝ Անթիլիասի Սբ Գրիգոր Լուսավորիչ Մայր տաճար),

գ. Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն (Երուսաղեմ, Իսրայել, աթոռանիստը՝ Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց վանք),

դ. Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքություն (Ստամբուլ, Թուրքիա, աթոռանիստը՝ Գում Գափուի Սբ Աստվածածին Մայր եկեղեցի),

ե. Թեմական առաջնորդություններ (ՀՀ-ում՝ 8, ԼՂՀ-ում՝ 1, արտերկրում՝ 22, Կիլիկիո աթոռ՝ 11),

զ. Հայրապետական պատվիրակություններ (3),

է. Վանական միաբանություններ,

ը. Համայնքային (ծխական) հովվություններ:

Հայ եկեղեցին ներկայացուցիչներ ունի Մոսկվայի և Համայն Ռուսիո պատրիարքությունում, Քենտրբերիի և Համայն Անգլիո արքեպիսկոպոսությունում:

Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հոգևոր և վարչական իշխանության մարմիններն են՝

ա. Ազգային-եկեղեցական ժողով. գերագույն օրենսդիր մարմինն է,

բ. Եպիսկոպոսաց ժողով. կանոնադիր մարմինն է,

գ. Գերագույն հոգևոր խորհուրդ. բարձրագույն գործադիր իշխանությունն է,

դ. Թեմական պատգամավորական ժողով. թեմի բարձրագույն օրենսդիր մարմինն է,

ե. Թեմական խորհուրդ. թեմի բարձրագույն գործադիր իշխանությունն է,

զ. Ծխական ժողով. համայնքի կամ ծխի անդամների ընդհանուր ժողովն է,

է. Ծխական խորհուրդ. համայնքի կամ ծխի գործադիր վարչական մարմինն

Աղբյուր՝ http://encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1316

ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅՈՒՆ

Ես այս անգամ որոշել եմ ձեզ պատմել իմ կրոնի մասին։ Այդ կրոնի անունը քրիստոնեություն է՝ այսինքն Քրիստոսի ուսմունքի հիման վրա է առաջացել։ Ես ձեզ կպատմեմ, թե ինչպես է ընդունվել քրիստոնեությունը, ինչպես է դարձել համաշխարհային կրոն և հետո ինչպես է բաժանվել ուղղությունների։ Լինելով մոլեռանդ քրիստոնյա՝ ասեմ, որ չեմ ընդունում քրիստոնեության ուղղություններից և ոչ մեկը։ Քրիստոսը աշխարհ եկավ, քարոզեց իր ուսմունքը, որի հիման վրա գրվել է Աստվածաշունչը և նա մեզ ընդամենը պատվիրել էր կարդալ Աստծո խոսքը և պահել այն։ Բայց ի՞նչ արեցին մարդիկ։ Նրանք սկսեցին մտածել, թե Քրիստոսը Աստված էր, թե՞ մարդ, իսկ գուցե երկուսը միասի՞ն։ Նրանք այդ մտածմունքների պատճառով հրավիրեցին տիեզերաժողովներ և քրիստոնեությունը բաժանեցին մասերի։ Բայց Տերը մեզ չեր պատվիրել մտածել իր բնության մասին և իր ուսմունքը, ըստ դրա, բաժանել ուղղությունների, նա ընդամենը պատվիրել էր հետևել Աստվածաշնչում գրվածներին։ Էլ չեմ ասում, որ այդ ուղղությունների հետևորդները սկսեցին միմյանց աղանդ համարել և ատել միմյանց, բայց Աստված մեզ պատվիրել էր սիրել բոլորին և անգամ մեր թշնամիներին։ Բացի այդ իմ կարծիքով մարդիկ այնքան տկար և փոքր են, որ որոշեն Հիսուսը Աստված է, թե մարդ։ Ավելի լավ է թող չխառնվեն իրենց չվերաբերվող գործերի մեջ։ Այսպիսով՝ քրիստոնեությունը Քրիստոսի ուսմունքն է, որը հետագայում մարդիկ չգիտես ինչու բաժանեցին ուղղությունների, չնայած, որ Աստված նրանց դա չէր պատվիրել:

Քրիստոնեությունն առաջացել է մ. թ. I դարի սկզբին՝ Իսրայելի հրեականության և Հռոմեական կայսրության մեջ տարածված բազմաստվածության հետ մրցակցության պայմաններում. II դարի կեսերին այն դարձել է համաշխարհային կրոն: Քրիստոնեության վերջնական հաղթանակի համար էական դեր են խաղացել միաստվածությունը, ավելի ամբողջական ու հստակ արտահայտված բարոյամարդասիրական բովանդակությունը, անդրշիրիմյան կյանքի հեռանկարը, Աստծու առջև բոլորին (նաև ստրուկին) հավասար հայտարարելը, ծիսակարգերի պարզությունն ու մատչելիությունը և այլն: «Քրիստոնեություն» եզրույթն առաջին անգամ օգտագործել է Իգնատիոս Անտիոքացին (I–II դարեր)՝ Մագնեզիայի, Հռոմի և Ֆիլադելֆիայի եկեղեցիներին հղած նամակներում:Քրիստոնեական դավանաբանությունը սահմանվել է IV–V դարերում՝ եկեղեցու հայրերի երկերում՝ Աստվածաշնչի և տիեզերական ժողովների որոշումների հիման վրա: Քրիստոնեության մեջ առանցքային նշանակություն է ունեցել Նիկիայի տիեզերական ժողովը (325 թ.), որն ընդունել է ուղղափառ դավանանքի հիմնական դրույթները՝ Հավատո հանգանակը: Քրիստոնեական աստվածաբանության համաձայն՝ Հայր Աստվածը, Որդի Աստվածը և Սուրբ Հոգի Աստվածը միասնական՝ մեկ Աստվածության 3 անձեր են՝ Սուրբ Երրորդություն: Նիկիայի տիեզերական ժողովն ամրագրեց Սուրբ Երրորդության Անձերի համագոյությունը, այսինքն՝ նույն բնությանը պատկանելը: Քրիստոնեական եկեղեցին Հռոմեական կայսրության բաժանումից (395 թ.) հետո տրոհվել է հռոմեական-արևմտյան և հունական-արևելյան մասերի, որոնց միջև Քաղկեդոնի ժողովից (451 թ.) հետո խորացել են հակասություններն ու մրցակցությունը: Հակաքաղկեդոնական ավանդապաշտ եկեղեցիները, հավատարիմ մնալով առաջին 3 տիեզերական ժողովների դավանաբանական սահմանումներին և աստվածաբանությանը, կազմել են Ընդհանրական եկեղեցու Արևելյան ուղղափառ ընտանիքը: 1054 թ-ին Սուրբ Հոգու բխման մասին վարդապետության մեջ Հռոմի կողմից ավելացված «և Որդու» (այսինքն՝ Սուրբ Հոգին բխում է Հորից և Որդուց) հավելվածի պատճառով այդ եկեղեցիները բաժանվել են: Բաժանումից հետո հռոմեական եկեղեցին՝ Վատիկան կենտրոնով, կոչվել է Կաթոլիկական, իսկ հունա-բյուզանդական եկեղեցին՝ Ուղղափառ (երկաբնակ): IX–X դարերից սկսած՝ կազմավորվել են ինքնուրույն երկաբնակ եկեղեցիներ, որոնք միավորվում են Ուղղափառ (Արևելյան երկաբնակ) եկեղեցիներ անվան տակ: Դրանցից են Կոստանդնուպոլսի, Ալեքսանդրիայի, Դամասկոսի, Երուսաղեմի աթոռները, Մոսկվայի (Ռուս ուղղափառ եկեղեցի), Սերբիայի, Բուլղարիայի, Ռումինիայի պատրիարքությունները, Հունաստանի, Վրաստանի, Լեհաստանի, Աֆրիկայի, ԱՄՆ-ի և այլ ուղղափառ եկեղեցիներ: Արևելյան ուղղափառ եկեղեցի են Հայ առաքելական և քույր` Եգիպտական ղպտի, Ասորական, Հնդիկ մալաբար և Եթովպական կամ Հաբեշական եկեղեցիները: XVI դարում Կաթոլիկ եկեղեցում սկիզբ է առել հակակաթոլիկական շարժում, որը հայտնի է որպես բողոքական ռեֆորմացիա: Կաթոլիկ եկեղեցուց առանձնացել են լյութերականները, կալվինականները, անգլիկանները, անաբապտիստները և ուրիշներ:

ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

ԿԱԹՈԼԻԿՈՒԹՅՈՒՆ

Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու գլուխը Հռոմի պապն է, որի նստավայրն է Վատիկանը, որը 1929 թվականին ճանաչվեց որպես առանձին պետություն։ VIII դ. կազմավորված Պապական մարզը մինչև 962 թվականը գտնվել է ֆրանսիական Կարոլինգների թագավորության, այնուհետև՝ Հռոմեական սրբազան կայսրության կազմում։ XI դ. Կաթոլիկ եկեղեցին ընդարձակում և ամրապնդում է իր դիրքերը, Հռոմի աթոռն իրեն է ենթարկում Արևմուտքի բոլոր եկեղեցիները՝ հաստատելով Հռոմի պապի բացարձակ գերիշխանությունն ու հեղինակությունը հավատի և կրոնաեկեղեցական հարցերում, վճռորոշ դերակատարությունը քաղաքական խնդիրներում։ XIII դ. Պապական մարզը դառնում է անկախ, իսկ 1274 թվականին պաշտոնապես ճանաչվում ինքնիշխան պետություն։ Ֆրանսիական թագավոր Ֆիլիպ IV Գեղեցիկը պապի աթոռանիստը Հռոմից տեղափոխում է Ավինյոն (1309–77)։ Այդ շրջանը պատմության մեջ հայտնի է պապերի «Ավինյոնյան գերություն» անունով։ Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցին, ձգտելով տիրանալ Սուրբ Հողին, XI–XIII դդ. նախաձեռնում է Խաչակրաց արշավանքներ, ստեղծում ասպետական

օրդեններ (Հիվանդախնամների կամ Հյուրընկալների, Տաճարականների, Տևտոնական և այլն), կրոնական միաբանություններ (Ճիզվիտական, Դոմինիկյան, Ֆրանցիսկյան, Կարմելյան և այլն), Կաթոլիկ եկեղեցու հակառակորդներին, հերետիկոսներին, ազատամիտներին դարձի բերելու իսկ չուղղվողներին պատժելու համար XIII դ. ստեղծվում է ինկվիզիցիան (հավատաքննությունը), որը հետագայում պայքար է մղում բողոքականության դեմ։

Հռոմը նաև փորձել է ամենատարբեր եղանակներով կաթոլիկություն տարածել Հայաստանում, սկզբում՝ Կիլիկյան Հայաստանում՝ Հայ և Կաթոլիկ եկեղեցիների միություն հաստատելու միջոցով, ապա՝ XIV դ. սկզբից՝ բուն Հայաստանում՝ ունիթորության միջոցով։ Դա հանգեցրել է Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցուն միացած Արևելյան պատրիարքությունների և եկեղեցիների կազմավորմանը, որոնցից է նաև Հայ կաթողիկե եկեղեցին։

XVI–XVIII դդ. Պապական մարզում հաստատվում է բացարձակապետություն, իսկ XIX դ. այն մտնում է միավորված Իտալական թագավորության մեջ և դադարում գոյություն ունենալուց։

Կաթոլիկ եկեղեցու ամբողջ համակարգը փոխվեց Վատիկանի II ժողովի ժամանակ: Այս ժողովի որոշումների համաձայն կարելի է ասել, որ պապական Հռոմի ամբողջ համակարգը գլխիվայր փոխվեց և ավելի արդիանականացվեց: Դրա օրինակ է հրաժարումն այն բանից, որ ծառայությունն անպայման կատարվի լատիներեն լեզվով:

Կաթոլիկ եկեղեցին ավանդական մյուս եկեղեցիներից տարբերվում է դավանաբանակն, վարդապետական, ծիսական, եկեղեցական կառավարման, կազմակերպա-կանոնական յուրահատկություններով։ Ունի խիստ կենտրոնացված նվիրապետական կարգ։ Կաթոլիկ եկեղեցու գլուխը Հռոմի պապն է, նրա իշխանությունը ավելի բարձր է, քան Տիեզերական ժողովի իշխանությունը (լրիվ տիտղոսն է՝ Հռոմի եպիսկոպոս, Հիսուս Քրիստոսի տեղապահ, առաքյալների իշխանի ժառանգորդ, տիեզերական եկեղեցու գերագույն պոնտիֆիկ, Արևմուտքի պատրիարք, Իտալիայի գահերեց եպիսկոպոս (պրիմաս), Հռոմ. գավառի արքեպիսկոպոս և մետրոպոլիտ, Վատիկան քաղաք-պետության միապետ, Աստծո ստրկաց ստրուկ)։ Համարվում է Պետրոս առաքյալի տեղապահ ժառանգորդը։ Պապը կաթոլիկների կողմից ընկալվում է որպես Տիեզերական եկեղեցու գլուխ (մյուս եկեղեցիների համար Տիեզերական եկեղեցու գլուխն Աստված է). Քրիստոսն իր եկեղեցին որպես ժառանգություն փոխանցել է Պետրոս առաքյալին, նա էլ՝ իրեն հաջորդող Հռոմի եպիսկոպոսների (իմա՝ պապերին), ուստի պապը երկրի վրա Աստծո տեղապահն է և քրիստոնյա մյուս եկեղեցիների գլխավորը։ Պապի ու Աստծո միտքը և կամքը մեկ են, նա եկեղեցու միապետն է և գերագույն դատավորը, ունի հրեշտակներից, սրբերից և տիեզերական ժողովներից բարձր իշխանություն, դավանաբանական հարցերում անսխալ է (ըստ 1869–70 թվականի Վատիկանի I ժողովի պապի անսխալականության դոգմայի)։ Պապին կից գործում է կուրիան (վարչական մարմինը) և կարդինալների Կոլեգիան, որի ամբողջությունը Կոնսիստորիան (ժողով) է։ Պապի մահվան դեպքում նրա հաջորդին ընտրող արտակարգ ժողովը կոչվում է կոնկլավ (կողպված կամ դռնփակ սենյակ)։ Հավաքվում է պապի մահվանից հետո 11-րդ օրը և ընտրում պապ ձայների 2/3 մեծամասնությամբ ու ևս մեկ ձայնով՝ հավաքված կարդինալների թվից։ Կա կարդինալների երեք աստիճան՝ կարդինալ-եպիսկոպոս, կարդինալ-քահանա և կարդինալ-սարկավագ։ Կարդինալներն աշխատում են կոնգրեգացիաներում (սուրբ ժողովներում), որոնք վարչական և դատական մարմիններ են, ունեն իրենց գրասենյակները և վճռում են հավատի, դավանության, իրավունքի, բարոյականության, սրբադասման և այլ հարցեր։ Մի շարք կարևոր կոնգրեգացիաներում նախագահում է անձամբ պապը։ Հռոմից դուրս, մշտական կամ ժամանակավոր լիազորությամբ, գործում են պապի ներկայացուցիչներ՝ առաքելական փոխանորդներ, նվիրակներ, դիվանագիտական ներկայացուցիչներ (լեգատ)։ Թեմական առաջնորդ-եպիսկոպոսներին օծում է միայն պապը։ Նրանք կառավարում են պապին տված հնազանդության երդումով և իրենց աստիճանով ցածր են կարդինալներից։ Պապը հրավիրում է Կաթոլիկ եկեղեցու «տիեզերական» ժողովներ, հղում էնցիկլիկներ (կոնդակներ)։ Կաթոլիկ եկեղեցուն հատուկ երևույթ են «զինվոր»-միաբանությունները, որոնց վանքերը ենթարկվում են հիմնականում Հռոմում նստող իրենց գլխավորներին (գեներալ)։ Վանականները ճգնակյաց չեն, կատարում են եկեղեց-հաս. պարտականություններ։ Կաթոլիկության գաղափարական հիմքը Օգոստինոս Ավրելիոս Երանելու (IV–V դդ.), Թովմա Աքվինացու (XIII դ.) և այլոց ուսմունքներն են։ Կաթոլիկությունն ընդունում է քավարանի գոյությունը (պաշտոնապես ճանաչվել է Ֆլորանսի ժողովում՝ 1439 թվականին) գոյությունը, բոլոր կարգի հոգևորականների կուսակրոնությունը, Աստվածամոր մարմնավոր համբառնումը։ Ինքնատիպ է Սուրբ Երրորդության, եկեղեցական խորհուրդների մեկնաբանումն ու կիրառումը, օծումն արվում է մկրտությունից զատ՝ նվազագույնը ութամյա (գիտակից) տարիքում, հոգևորականների և աշխարհականների հաղորդության ձևերն ու եղանակները տարբեր են (գինու մեջ ջուր են խառնում, աշխարհականներին հաղորդություն տալիս միայն հացով, իսկ գինին վերապահում եկեղեցականներին)։ Կաթոլիկ եկեղեցին ընդունում է գոյափոխությունը (տրանսսուբստանցիացիա), այսինքն՝ Պատարագի ժամանակ հացն ու գինին փոխվում են մեկ այլ գոյացության՝ Քրիստոսի մարմնի և արյան, սուրբ խորհուրդ է համարում ոչ թե եկեղեցական պսակը, այլ՝ հենց ինքնին ամուսնությունը, իսկ ամուսնացողներին՝ խորհուրդն իրականացնողներ։ Կաթոլիկ եկեղեցին ունի սեփական տոնացույց և մեծ մասամբ միջին դարերում ձևավորված սրբարան, ընդունում է Մարիամ Աստվածածնի անարատ հղության վարդապետությունը, ունի «տիեզերական» ժողովների սեփական ցանկ (թվով՝ 21), ընդունում է երկաբնակությունը և Քաղկեդոնի ժողովի հանգանակը։

ՈՒՂՂԱՓԱՌՈՒԹՅՈՒՆ

Ուղղափառության սահմանները և սահմանումը միշտ եղել են վեճի առարկա: Սակայն Ուղղափառության հիմնական չափանիշ է ճանաչվում Հիսուս Քրիստոսի և նրա առաքյալների ուսմունքի անփոփոխ պահպանումը և անշեղորեն հետևելը, ինչպես շարադրված է Աստվածաշնչում, սրբազան ավանդությունում, Հավատո հանգանակում, Ընդհանրական եկեղեցու գումարած տիեզերական ժողովների բանաձևերում, եկեղեցու հայրերի ուսուցումներում: 451-ի Քաղկեդոնի ժողովի հետևանքով Ընդհանրական եկեղեցու պառակտումից հետո եկեղեցիները կամ եկեղեցիների ընտանիքները, ունենալով տիեզերական ժողովների և եկեղեցու հայրերի սեփական ցանկեր, տարակարծիք են Ուղղափառության բնորոշման, ինչպես նաև դավան. որոշ բանաձևերի Ուղղափառության հարցում: Քրիստոնեական եկեղեցու հիմնական հավատալիքները, որոնք կազմում են նրա դավանանքը, բանաձևվել են երեք տիեզերերական ժողովների՝ Նիկիայի տիեզերական ժողովի 325, Կոստանդնուպոլսի տիեզերական ժողովի 381, Եփեսոսի տիեզերական ժողովի 431 վճիռներով: Այն բոլոր եկեղեցիները, որոնք ընդունել են երեք տիեզեր. ժողովների հաստատած հավատամքը՝ Հոր և Որդու համագոյությունը, Սուրբ Հոգու Աստվածությունը, Ս. Երրորդության, Մարդեղության և Փրկագործության խորհուրդները, ս. Կույսի Աստվածածին կամ Աստվածամայր լինելը, ճանաչվում են ուղղափառ եկեղեցիներ: Ուղղափառությունը բնութագրում է տեղական ինքնավար, ազգային եկեղեցիների կամ արևելաքրիստոնեության երկու խոշոր ընտանիքներին՝ Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներ (Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցի, Ասորի ուղղափառ եկեղեցի, Եթովպական ուղղափառ եկեղեցի, Ղպտի ուղղափառ եկեղեցի, Հնդկաստանի Մալաբար ասորական ուղղափառ եկեղեցի) և Ուղղափառ (օրթոդոքս) կամ երկաբնակ (քաղկեդոնիկ) եկեղեցիներ: Վերջիններս կոչվում են նաև հունադավան, քանի որ ծագում են Հույն կամ բյուզ. եկեղեցուց (տես Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքություն), ունեն նույն եկեղեցական ավանդությունը, արարողակարգը և համանման կանոնական կառույցը: Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիներն այսօր իրենց մեջ պարփակում են ազգային ավանդություններ, լեզուներ և յուրահատկություններ: Սակայն նրանք բոլորն էլ ունեն միևնույն պատմական սկիզբը, այն է՝ բյուզանդական Ուղղափառ քրիստոնեությունը: Ընդհանրական եկեղեցական կազմակերպություն մեկ եկեղեց. կենտրոնով (ինչպես Վատիկանը Կաթոլիկ եկեղեցու համար) Ուղղափառ (օրթոդոքս) եկեղեցիները չունեն:

ԲՈՂՈՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Բողոքականությունը առաջացել է Եվրոպայում XVI դարի առաջին կեսին որպես միջնադարյան Հռոմեա-կաթոլիկ եկեղեցու սահմանակարգների ժխտումը և դրանց ընդդիմակայություն Ռեֆորմացիայի ընթացքում, որի գաղափարախոսությունն էր վերադարձ առաքելական քրիստոնեությանը։

Ռեֆորմացիայի կողմնակիցների կարծիքով՝ Հռոմեա-կաթոլիկ եկեղեցին հեռացել է քրիստոնեական սկզբունքներից՝ միջնադարյան սխոլաստիկական աստվածաբանության և ծիսականության բազմաթիվ շերտավորումների հետևանքով։

Կրոնական հեղափոխության առաջնորդը դարձավ Մարտին Լյութերը։ Նրա առաջին հանդեսը եկեղեցական քաղաքականության դեմ կայածել է 1517 թ.։ Նա բացեբաց և զայրագին կերպով դատապարտեց ինդուլգենցիաների առքուվաճառքը, որից հետո եկեղեցու դռներին մեխեց 95 իր դիրքորոշում արտահայտվող թեզիսներ։ Բողոքական առաջին եկեղեցիներից է լյութերական, անգլիկան և վիկլիֆական եկեղեցիները: Դասական աստվածաբանությունը կազմում է բողոքականության ինքնատիպ մի «ուղղափառություն» ու իր մեջ ներառում է այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են՝ հավատքով մեղքերի թողության անհրաժեշտությունը, համընդհանուր սրբությունը, Աստվածաշնչի բացարձակ հեղինակությունը, մարդու բնածին մեղսավորությունն ու միայն Աստծո միջոցով փրկության հնարավորությունը:

Լինելով Ռեֆորմացիայի աստվածաբանական արդյունքը՝ այդ ժամանակվա հռոմեա-կաթոլիկ եղեկեցու ուսմունքի հակադրության մեջ, այն արտահայտված է Quinque sola սկզբունքների ձևով՝ հինգ լատինական դրույթներ, որոնք նշանակում են «Հինգ միայն»: Համընդհանուր սրբության դրույթի հետ միասին Quinque sola դրույթները հանդիսանում են ժամանակակից բողոքականության աստվածաբանության հիմքը:Աստվածաշունչը հանդիսանում է Աստծով ներշնչված ու Աստծո միակ ճշմարիտ խոսքը փոխանցող, քրիստոնեական ուսմունքի միակ աղբյուրը՝ պարզ ու ինքնամեկնաբանելի: Ներում հնարավոր է ստանալ միայն հավատքով՝ անկախ բարի գործերից ու արարքներից:Փրկությունը Աստծո շնորհն է, անարժան գթություն ու պարգև Աստծո կողմից՝ հանուն Հիսուսի, այլ ոչ ինչ-որ բան, ինչին արժանացել է մեղսագործը: Քրիստոսը Աստծո ու մարդու միջև միակ միջնորդն է, փրկությունը հնարավոր է միայն Նրան հավատալու միջոցով: Մարդը պետք է երկրպագի և պաշտի միայն Աստծուն, քանզի փրկությունը շնորհվում է միայն և միայն Նրա կամքի ու արարքների միջոցով՝ ոչ միայն խաչի վրա Հիսուսի Քավության միջոցով, այլև Քավության հավատքի շնորհը, որը ստեղծվել է Սուրբ Հոգու հավատացյալների սրտերում:Յուրաքանչյուր հավատացյալ սկզբունքորեն իրավունք ունի վերլուծել ու մեկնաբանել Աստծո խոսքը:Բողոքականության դասական աստվածաբանությունը շարադրված է Ռեֆորմացիայի հետևյալ դավանաբանական փաստաթղթերում՝ 1563 թվականին Գեյդելբերգյան Վարդապետություն (Գերմանիա), 1580 թվականին Գիրք Համաձայնության (Գերմանիա), 1618-1619 թվականներին Դորդրեխտյան սինոդի կանոններ (Դորդրեխտ, Նիդերլանդներ), 1643-1649 թվականներ Հավատքի վեսթմինստերյան խոստովանություն (Վեսթինիստերյան աբբայութթյուն, Լոնդոն, Մեծ Բրիտանիա):Բողոքական աստվածաբանության հիմնադիրներն են Մարտին Լյութերը, Ժան Կալվինը, Ու. Ցվինգլին, Ֆ. Մելանհտոն:

ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՀՆԱԳՈՒՅՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ

Արևելյան հնագույն եկեղեցիներ, քրիստոնյա Արևելքում կազմավորված ազգային եկեղեցիներ, որոնք, մերժելով Քաղկեդոնի ժողովը, կազմել են Ընդհանրական եկեղեցու Արևելյան ուղղափառ ընտանիքը։ Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիներն իրենց դավանանքով հետևորդներն են Ալեքսանդրիայի քրիստոսաբանության և աստվածաբանության, որոնք հաղթանակել և ուղղափառ են ճանաչվել առաջին երեք տիեզերական ժողովներում։ Ընդունելով միայն երեք տիեզերական ժողովների դավանանքային վճիռները՝ Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիները գտնում են, որ Նիկիայի Ա (325), Կ․ Պոլսի Բ (381), Եփեսոսի Գ (431) տիեզերաժողովները բանաձևել են քրիստոնեական կրոնի և հավատի հիմնական սկզբունքները, այն է՝ Որդու Աստվածությունը, Սուրբ Երրորդության, Մարդեղության և Փրկագործության խորհուրդները։ Հետագայի նորամուծությունները նրանք համարում են ալեքսանդրյան աստվածաբանական ավանդությանը հակասող։ Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիները, դավանելով միաբնակությունը (մոնոֆիզիտիզմ), մերժում են եվտիքեսությունը նեստորական և քաղկեդոնական երկաբնակությունը (դիոֆիզիտիզմ), կանգնել են դավանական այն սկզբունքների վրա, որոնք ավանդվել են Աստվածաշնչով, երեք տիեզերական ժողովներով և եկեղեցու հայրերի ուսուցումներով։

Արևելյան հնագույն եկեղեցիներն են՝

Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցին,

Ղպտի Ուղղափառ Եկեղեցին (Ալեքսանդրիա),